Horen naar de stem van God

‘Wie preekt er vanochtend?’ ‘Doe je mobieltje weg, en luister naar de dominee.’ ‘Wat een goede preek had u vanochtend.’ Zomaar wat zinnen die rond en in een kerkdienst kunnen klinken. Ze laten iets zien van het belang dat gehecht wordt aan de preek. Opvallend daarbij is dat mensen het weliswaar over de dominee hebben die preekt, maar dat de meeste kerkgangers toch bij doorvragen zullen aangeven dat niet om de dominee gaat maar om God zelf. Toch zullen ze niet zo snel vragen: ‘Wat heeft God vanmorgen tegen jou gezegd?’ en al helemaal niet ‘Ik vond het maar moeilijk om naar God te luisteren.’

De titel van het nieuwe boek over preken van prof. dr. Kees de Ruijter – Horen naar de stem van God – is dus uitdagend. Als je zondags naar de dominee luistert, hoor je dan de stem van God? Dat kan iets ongemakkelijks krijgen, want hoeveel al te menselijke gedachten kom je niet in preken tegen. Toch houdt De Ruijter vast aan de klassieke overtuiging dat de preek het Woord van God is. Tegelijk wil hij daarbij voluit recht aan de menselijke factor in spreken en luisteren. Een groot deel van Horen naar de stem van God is erop gericht duidelijk te maken hoe het kan dat “kleine, zondige mensen het Woord van God doorgeven”. De Ruijter noemt dat de theologie van de preek. Die krijgt in het boek de meeste aandacht. Daarnaast gaat het boek ook over de preekmethode, die beantwoordt de vraag “hoe doe je dat, preken op zo’n manier dat mensen er ook echt mee verder kunnen in hun leven met God?”

Om uit te leggen hoe spreken van God samen gaat met het spreken van een mens grijpt De Ruijter terug op zijn eerdere boek Meewerken met God. Daarin pleitte De Ruijter ervoor om twee perspectieven naast elkaar te laten staan: enerzijds het handelen van God en anderzijds het handelen van de mens. Je kunt dat vergelijken met de belijdenis dat Jezus Christus tegelijk echt God en mens is. De Ruijter sluit zo aan bij Karl Barth (1886-1968) die sprak over drie gestalten van Gods Woord. Gods Woord zoals dat geopenbaard is in Jezus Christus, zoals het geschreven is in de Bijbel en zoals het verkondigd wordt door de kerk, waarbij Barth m.n. aan de preek dacht. In alle drie die gestalten gaat het echt om Gods Woord en is tegelijkertijd de mens voluit betrokken. Barths theologie was een reactie op de liberale theologie van de 19e eeuw. Hij legde daarom er alle nadruk dat God spreekt door de preek. Het gaat volgens Barth bij de verkondiging van het Woord niet om de vraag ‘Hoe doe je dat?’, maar om de verwonderde vraag ‘Hoe kun je het?’

Na Barth werd er door andere praktisch theologen meer aandacht gevraagd voor het werk van de Heilige Geest, die mensen inschakelt met hun gaven, mogelijkheden en unieke persoonlijkheden. De Ruijter sluit hierbij aan. Mensen zijn Gods medewerkers. Predikers zijn mensen die goed luisteren naar Gods stem en die vervolgens vertolken. De prediker als leerling van God, die nadat hij geluisterd heeft naar Gods stem en die stem opnieuw vertolkt. De Ruijter noemt de preek dan “de stem van de Meester.” Woorden als ‘echo’ en ‘weerklank’ passen ook goed in dit verband.

Preken als de stem van God laten klinken begint dus voor de prediker met zelf horen naar het Woord van God en daaraan gehoorzaam zijn. De aandacht daarvoor krijgt een plek in de preekvoorbereiding doordat de prediker volgens De Ruijters methode na de keuze van de tekst begint met een persoonlijke meditatie. Dat de prediker zijn of haar preekt schrijft in gehoorzaam luisteren naar God wordt in Horen naar de stem van God op een bijzondere manier zichtbaar gemaakt door de gebeden die Rien van de Berg die volgen na elk hoofdstuk. In de gebeden worden woorden gegeven aan de worsteling van het maken van een preek: het besef van beperktheid en tegelijkertijd het besef van Gods aanwezigheid. De spiritualiteit de De Ruijters boek ademt, ademt zo door in deze gebeden.

Gods spreekt in deze tijd en dus moet de preek meer moet zijn dan een uitleg van een Bijbelpassage die al duizenden jaren oud is. Het leven van de hoorder moet verbonden worden met Gods geschiedenis waarvan de Bijbel vertelt. De geschiedenis van Gods redding in de Bijbel kent verschillende tijdperken: schepping, zondeval, Israël, Jezus, de missie van de kerk, de voltooiing. Wij leven in het tijdperk dat de missie van de kerk beslaat. De start hiervan wordt beschreven in de Bijbel en ook de afloop wordt globaal beschreven, maar onze tijd zelf slechts in grote lijnen. Wat God precies aan het doen is in onze tijd vind je niet een op een terug. Toch klinkt Gods stem ook heel concreet in het hier en nu.

Hoe kan de prediker zich inzetten die stem te laten klinken? Om dat duidelijk te maken gebruikt De Ruijter een metafoor van de Britse theoloog N.T. Wright. Stel, er wordt op een dag een onvoltooid toneelstuk van Shakespeare gevonden bestaande uit vier bedrijven. De eerste vier bedrijven zijn uitgeschreven, maar van het vijfde is er alleen het begin en een globale beschrijving van het einde. Als de acteurs dit stuk op de planken willen brengen, zullen ze de eerste vier bedrijven heel goed moeten kennen om vervolgens in lijn daarmee het vijfde bedrijf improviserend uit te voeren. Christenen zijn zulke acteurs. In lijn met de geschiedenis van God met deze wereld geven zij vorm aan het vervolg. Preken is daar een onderdeel van. Een prediker is als een acteur die zijn medespelers aanwijzingen geeft voor hun rol, in lijn met de eerste vier bedrijven. Een prediker is één van de improviserende acteurs. Hij is geen scenarioschrijver die langs de kant staat.

Dat Gods stem klinkt in het heden, betekent ook volgens de Ruijter dat in de preek de werkelijkheid van de hoorders belangrijker is dan de historische situatie van de Bijbeltekst. De hoorders moeten niet via uitleg meegenomen worden naar de tekst om te begrijpen hoe God vroeger sprak, maar de tekst moet vertaald worden naar het nu zodat de hoorders horen hoe God nu spreekt.

Dat horen Gods stem vindt plaats in de ontmoeting van God met zijn volk. In de liturgie. Grote nadruk legt De Ruijter erop dat de preek geen toespraak is waar je over God kunt leren, maar hoort bij het leven met God, de omgang die Hij met mensen heeft zoals die gevierd wordt in de liturgie. In een kerkdienst wordt hoorbaar, maar ook zichtbaar – denk aan de sacramenten – dat God aanwezig is in ons leven.

In Horen naar de stem van God heeft De Ruijter zijn preekvisie die hij in de afgelopen 20 jaar ontwikkeld heeft en een generatie predikers mee heeft opgeleid is, vastgelegd. Ik vind dat het een diep doordacht boek is geworden waarin De Ruijter vasthoudt aan het spreken van God in de preek en de menselijke factor tegelijkertijd voluit erkent, wat alle ruimte geeft om ook aandacht te geven aan de methode. De metafoor van Wright helpt om recht te doen aan Gods spreken in de Bijbel vroeger en hoe dat met inschakeling van mensen doorwerkt naar het nu. Dat betekent mijns inziens dat er in de voorbereidende exegese voor de preek meer aandacht moet zijn voor Bijbels theologische lijnen naast de tekstanalyse. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat je als prediker ook een theologisch commentaar leest, waarin de Bijbeltekst verbonden wordt met de rest van de Bijbel, het geloven van de kerk in de loop der eeuwen tot aan nu toe. Een mooi voorbeeld van zo’n commentaar vind ik Brazos Theological Commentary on the Bible Series die niet geschreven wordt door Bijbelwetenschappers, maar systematisch theologen als Stanley Hauerwas en Samuel Wells.

De Ruijter geeft veel aandacht aan de theologie van de preek. Minder aandacht is er voor de methode van preken en preekvoorbereiding al is het al veel meer dan er in het verleden van theologen van de Theologische Universiteit in Kampen kwam. In de methode van de preekvoorbereiding krijgen tekst, prediker en hoorder. Dat sluit aan bij De Ruijters uitgangspunt dat de preek Gods Woord is dat klinkt door de inzet van een mens met zijn of haar gaven en talenten in de actuele werkelijkheid van de hoorders. De Ruijters methode sluit hier goed aan bij zijn theologie van de preek. Minder helder is dat wat mij betreft als hij de nadruk legt op het formuleren van een doelstelling voor de preek en de structurering van een preek in ‘moves’ volgens de methode van de Amerikaanse theoloog David Buttrick. Die zijn wel waardevol, maar de methode komt hier voor mijn gevoel zo toch wat los te staan van de theologie van de preek. En omdat juist omdat die zo overtuigend uitgewerkt is, had ik gehoopt dat die lijn in de methode meer werd door getrokken. Ik houd dus met betrekking tot de methode nog wel een paar dingen waar ik nieuwsgierig naar blijf.

Bijvoorbeeld het uitgangspunt dat de preek voluit mensenwerk is. Elke prediker is weer anders en heeft zijn of haar eigen geschiedenis, psychologische gesteldheid en gaven en talenten. Wat betekent dat dan voor de preek? Hoeveel ruimte is er voor de prediker die eigenheid ook in te zetten in de preekvoorbereiding, de reflectie op de tekst, de hoorders en de presentatie? En aan de andere kant hoe ga je als predikant om met je beperkingen? Een paar voorbeelden: Kan een prediker met een sterke aanleg voor het meditatieve dat ook uitbuiten in de preekvoorbereiding terwijl een meer systematisch theologisch aangelegde prediker juist die aanleg inzet voor de preekvoorbereiding? Hoeveel ruimte is er voor creativiteit in de presentatie van de preek: denk aan drama, visualisering of gebruik maken van muziek?

Wat betreft dat laatste: Horen naar de stem van God heeft als het gaat om de methode een wat tijdloos karakter. Praktische vragen als: hoe maak je voor en tijdens de preek gebruik van de beamer, filmpjes, twitter en andere moderne media komen in De Ruijters boek niet aan de orde. Dat vind ik ook een gemiste kans.

Het boek van De Ruijter is mensenwerk en dus niet volmaakt, maar wat overheerst na lezing van De Ruijters is de verwondering over God die door gewone mensen wil spreken. Zo kun je ook in het lezen van De Ruijters boek Gods stem horen die met mensen om wil gaan.

 

Recensie van: Kees de Ruijter, Horen naar de stem van God: theologie en methode van de preek. Boekencentrum: Zoetermeer, 2013. Eerder verschenen in De Reformatie.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

*
*
Website